مطالعات فرهنگ مجازی

 

تقسیم‌بندی انسان‌ها بر اساس سن و سال، یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های دسته‌بندی است. به‌طور مثال یکی از معیارها در تقسیم‌بندی معمول گروه‌های اجتماعی، سن است. این تقسیم‌بندی که مبنای کمی و کیفی دارد، امکان تمییز دادن انسان‌ها را در سراسر جهان به‌وجود آورده‌است و گروه‌های سنی یا گروه‌های نسلی را شکل داده‌است (Stangor, 2016). بر این اساس گروه‌های سنی کودک، نوجوان، جوان، میانسال و پیر امکان تفکیک از یکدیگر را دارند. با این حال امروزه شاهد آن هستیم که تعاریف هر یک از این گروه‌های سنی نیز دشوار شده‌است؛ به‌طور نمونه معیار ثابتی برای سن نوجوانی وجود ندارد؛ برخی سن نوجوانی را از 12 تا 18 سالگی دانسته و برخی نیز آن را به دو دستۀ 12 تا 15 و 15 تا 18 درنظر گرفته‌اند و چنین ابهاماتی امکان مواجهه و شناخت این دورۀ سنی را دشوار کرده‌است؛ به طوری که در ایران نیز شاهد عدم تعریف واحد و ثابت نسبت به نوجوانان و عدم شکل‌گیری سیاست‌های دقیق نسبت به آن‌ها هستیم. یکی دیگر از تقسیم‌بندی‌هایی که بر اساس سن انسان‌ها انجام شده‌است؛ تقسیم‌بندی نسلی است. اختلاف میان نسل‌ها در مطالعات جامعه‌شناختی نیز اهمیت زیادی داشته‌است؛ به‌طوری که کارل مانهایم به این مهم، در سال 1923 به طور مبسوط پرداخته‌ و به مفهوم شکاف نسلی اشاره کرده‌است (توکل و قاضی‌نژاد، 1385).

از گونه‌های مهم تقسیم‌بندی نسلی در دنیا می‌توان به تقسیم‌بندی چندگانه‌ای اشاره کرد که بر اساس روندهای تاریخی-اجتماعی در جوامع اروپایی و آمریکایی، توسط جامعه‌شناسان مختلف ارائه شده‌است: نسل بیبی بومر[1]، نسل x، نسل Y، نسل Z و نسل آلفا[2]. در ادامۀ این نویسه سعی در مروری اجمالی بر هر یک از این نسل‌ها داشته و سپس به طور تفصیلی ویژگی های‌ نسل Z و آلفا را شرح خواهم داد. ‌

نسل بیبی بومر  نسلی است که بعد از جنگ جهانی دوم و همزمان با توسعه و رفاه اقتصادی زیست کرده‌است. رشد جمعیت در این زمان به وضوح مشخص بوده و ساحتی انفجاری داشته و به همین دلیل نیز آن را نسل بیبی بومر نامیدند (OWRAM, 1996).  نسل بعدی موسوم به نسلx، میان 1965 تا 1980 میلادی متولد شدند؛ این نسل بر اساس موقعیت‌های جغرافیایی و کشورها و جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. این نسل دارای فرهنگ‌های گوناگون و پادفرهنگ‌های متعددی است؛ با این حال تشابه‌های فرهنگی نیز در این نسل قابل توجه است ( Henseler, 2013). نسل Y نیز برای متولدین 1981 تا 1996 میلادی است؛ این نسل به‌عنوان یکی از بزرگترین نسل‌های آمریکایی نیز مطرح شده‌است. رویدادهای نظامی، امنیتی و اقتصادی آمریکا، اعم از حادثۀ 11 سپتامبر، جنگ‌ عراق، افغانستان و رکود مالی به‌واسطۀ این نسل تجربه شده‌است. با ورود بسیاری از این گروه اخیر به دوران بزرگسالی و دانشگاه در اواخر قرن جدید، به آنها «هزاره‌ها» لقب دادند؛ حجم عظیم این گروه سنی، فرایند اثرگذاری بر روند دموکراتیک و زندگی سیاسی را آغاز کرد. بر این اساس این نسل مهم‌ترین نسل در زیست‌بوم سیاسی آمریکا بود  (Rankin, 2013, pp. 5-6).

اما نسل Z که به‌عنوان بومیان دیجیتال[3] نیز شناخته می شود، نسلی است که پس از گسترش عمومی اینترنت، در حدود 1996 تا2010 میلادی متولد شده‌اند؛ این نسل تنها نسلی است که از ابتدا به طور مداوم در معرض اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و سیستم‌های تلفن همراه بوده‌است. بسیاری از افراد  نسل Z  به تعامل متصل (فرهنگ اتصالی) عادت کرده‌اند. از ویژگی‌های اصلی این نسل به‌روز بودن، لحظه‌ای بودن و اتصال نزدیک و غالباً دائمی به فضای دیجیتال است ( Reinikainen, Kari , & Luoma-aho, 2020, p. 186). رسانه‌های اجتماعی، بخش مهمی از زندگی این نسل است. فیس‌بوک (متا) یکی از محبوب‌ترین پلتفرم‌ها بوده که با هدف اشترک‌گذاری اطلاعات اعم از فعالیت‌های روزمره، حوادث و اتفاقات، با کاربران گوناگون در آن فعالیت داشتند. در این نسل آنلاین‌بودن و چک کردن مداوم صفحۀ کاربری به‌عنوان رفتار معمول است. برقراری ارتباط با خانواده و دوستان و برقراری ارتباط برای شناخت کاربران جدید از جمله فعالیت‌های شبکه‌های اجتماعی آنلاین است. همچنین کاربران نسل Z به‌دنبال برندسازی شخصی هستند؛ این برندسازی شخصی از طریق اینستاگرام و سایر پلتفرم‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که آنها کارهای روزمره خود را به اشتراک می‌گذارند. به‌طور مثال آن‌ها هر روز فید خود را به‌روز کرده و از شرایط و وضعیت زندگی شخصی و اجتماعی خودشان محتواهای گوناگونی تولید می‌کنند. نسل Z علاقه دارد محتوای سرگرم‌کننده را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارند که محبوب ترین آن‌ها، میم‌های بصری، تصاویر و نمادها هستند؛ چنین ویژگی‌هایی آن‌ها را به نسلی بصری تبدیل می‌کند ( Treviño Benavides, Alcorta Castro, Garza Marichalar, Peña Cisneros, & Baker Suárez, 2023). در سال 2014 پژوهشی بر روی نسل Z انجام شد. این پژوهش بر روی اولین افرادی از این نسل بود که به کالج رفته و از آن‌ها خواسته شده فهرستی از ویژگی‌های خود را توصیف کنند. نتایج حاکی از آن است که بیش از 70%  خود را افراد وفادار، متفکر، مصمم، دلسوز، گشاده روی و مسئولیت پذیر معرفی کردند؛ اما برای توصیف همسالان خود از کلماتی مانند رقابتی، خودجوش، ماجراجو و کنجکاو استفاده کرده‌اند. همچنین مؤسسۀ غیرانتفاعی VIA [4] که به‌طور مشخص به‌دنبال درک و شناخت شخصیت‌هاست و به افراد کمک می‌کند تا نقاط قوت شخصیت‌ها را کشف کند و آن‌ها درک بهتری از خود داشته باشند، مطالعۀ جالب توجهی بر روی این نسل داشته‌است. در این مطالعه  150000 عضو نسل Z شرکت کرده اند تا ویژگی‌های اصلی، کیفیت و نقاط قوت خود را بهتر درک کنند. نقاط قوت نسل Z شامل صداقت، مهربانی، شوخ طبعی، انصاف و قضاوت بوده‌است. ( Seemiller & Grace , 2019, pp. 28-31)

در نسلZ آمریکایی ، 49 % غیرسفیدپوست وجود دارد و آن را به متنوع‌ترین نسل از نظر نژادی تبدیل کرده‌است. همچنین تعداد جوانان چندنژادی نیز در حال افزایش بوده و آن را به سریع ترین رشد در بین تمام گروه‌های هویتی-نسلی در آمریکا تبدیل کرده است. همچنین یک مطالعه در سال 2015 میلادی نشان داد که تنها 48% از نسل Z به طور انحصاری دگرجنس‌گرا هستند و 81% احساس می‌کنند که جنسیت، مانند گذشته، فرد را تعریف نمی‌کند، به طوری که آن‌هایی که در نسل Z هستند کمتر به دوتایی‌های جنسیتی سنتی معتقد بوده و رویکرد سیالیت جنسیتی را پذیرفته‌اند. اعضای نسل Z در دنیایی بزرگ شده‌اند که در آن شاهد تنوع بیشتری در رهبران و افراد پرهوادار هستند. ریاست جمهوری باراک اوباما، به‌دنبال نامزدی هلاری کلینتون به نسل Z نشان داد که رنگین پوستان و زنان می‌توانند در نقش‌های رهبری در همۀ سطوح ایفای نقش کنند، احساسی که بسیاری در نسل‌های قدیمی در دوران جوانی تجربه نکرده بودند. بزرگ شدن در دنیایی با تنوع فزاینده، زمینه را برای بسیاری از نسل Z فراهم کرده است تا افرادی را با پیشینه‌های متفاوت از خودشان بپذیرند، ذهنیت باز و میل قوی برای شمول و برابری را در خود پرورش دهند.  اعضای نسل Z به راحتی می‌توانند هویت فردی خود را در دنیای سفارشی‌سازی دیجیتال به نمایش بگذارند. در حالی که آنهایی که در نسل‌های بزرگ‌تر هستند، سال‌های نوجوانی و جوانی خود را عمدتاً به صورت زنده و حضوری تجربه کرده‌اند. بسیاری از افراد نسل Z در دو مکان مختلف به طور همزمان وجود دارند. هویت فضای فیزیکی و هویت فضای مجازی آن‌ها می‌تواند منعکس‌کنندۀ دو فرد کاملاً متفاوت باشد.  برخی حتی ممکن است چندین هویت مختلف را به صورت آنلاین مدیریت کنند. ( Seemiller & Grace , 2019, p. 32).

اگر الفبای زبان انگلیسی با Z به پایان می رسد، اما تغییر نسل اینطور نیست. در سال 2005 میلادی، پژوهشگری  به نام مارک مک کریندل، جمعیت شناس استرالیایی، و تیمش نظرسنجی ملی را انجام دادند و  نتیجه آن این بود که «نسل آلفا» محبوب ترین انتخاب بود. این نام که در سایر رشته‌های علمی نیز استفاده می‌شود، ریشه در الفبای یونانی داشته و به متولدین 2010 میلادی به بعد اشاره دارد. نسل آلفا به عنوان دومین نسل واقعی قرن بیست و یکم در نظر گرفته می شود.  این بدین معنی است که اکثر این دانش آموزان در حال حاضر هنوز در سال‌های تحصیلی خود هستند. طبیعتاً به‌دلیل تازگی و نزدیکی زمانی به این نسل، اطلاعات و داده‌های کمتری از آن نسبت به دیگر نسل‌ها  وجود دارد. ویژگی بسیاری از این نسل شباهت قابل توجهی به نسل پیشین خود دارد. زیست آن‌ها با اینترنت عجین شده‌است، آن‌ها در سنین پایین از دستگاه‌های هوشمند استفاده کرده و کاربر اینستاگرامی و یوتیوب هستند؛ برخی نیز معتقدند چنین زیستی از کودکی بلوغ جسمی و روانی آن‌ها را به سنین پایین‌تر تقلیل داده‌است و از طرفی مرحلۀ زندگی بزرگسالی آن‌ها مانند ورود به زندگی مشترک، فرزندآوری یا شغل به تأخیر افتاده می‌شود. پنج ویژگی مهم در خصوص آیندۀ این نسل مطرح شده‌است: این نسل کارآفرین‌تر خواهند بود، هوش فناورانۀ بسیار قوی داشته، دنیایی را بدون شبکه های اجتماعی نشناخته، ارتباط انسانی کمتری نسبت به نسل قبلی داشته، گونه‌های جدیدی از استقلال مانند خودکفایی تحصیلی و آمادگی در برابر چالش‌های بزرگ را تجربه خواهندکرد ( Nagy & Kölcsey, 2017, pp. 110-111). دانش آموزان نسل آلفا از سنین بسیار پایین، در معرض بازاریابی، فناوری، سفر و اولویت های والدین هزار ساله خود قرار دارند. از قضا، سال اول تولد این نسل، همان سالی است که کلمۀ «اپ»[5] به عنوان کلمۀ سال معرفی شده است. این نسل، بیش از هر نسل دیگری به فناوری و اطلاعات دسترسی داشته و در نتیجه از طریق بازی‌های مبتنی بر برنامه، زمان بیشتر روی صفحه نمایش، بازه توجه کوتاه‌تر و فقدان سواد دیجیتال همراه با فقدان شکل‌گیری  هویت اجتماعی را خواهند داشت. نسل آلفا در زمانی رشد می‌کنند که آماج بی‌سابقه‌ای از تغییرات و رشد فناوری در حال وقوع است و آنها تبدیل به بخشی از یک آزمایش سهوی در سراسر جهان هستند که در آن صفحه‌هایی به عنوان سرگرمی و کمک آموزشی در مقابل آنها قرار داده شده است. به دنیا آمدن آن‌ها در دنیایی به شدت دیجیتالی شده، در نهایت به آنها مزیتی می‌دهد که به‌واسطۀ مواجهه با بسیاری از فناوری‌های کنونی مانند گوشی هوشمند، لپ‌تاپ و... سرعت یادگیری فناورانۀ آن‎ها را افزایش دهد. دیجیتالی شدن زیست این نسل، زندگی روزمرۀ آن‌ها را نسبت به نسل‌های پیشین دچار تغییرات نگرشی و رفتاری کرده‌است و احتمال می‌رود همانطور که نسل Z حجم ارتباطات انسانی خود در فضای فیزیکی را کاهش داده، این نسل نیز در امتداد همان مسیر پیش رود. (Tootell, Freeman, & Freeman, 2014, p. 82) .

البته در چنین تحلیل‌های نباید از جبر محیطی (خصوصاً در چندسال اخیر) به آسانی گذشت. به‌طور نمونه به‌واسطۀ همه‌گیری کرونا در دنیا، دانش‌آموزان و دانشجویان مجبور به استفاده از تکنولوژی‌ها به‌جای کلاس‌ها شدند. بر این اساس نسل آلفا نیز که زیست دیجیتالی خود را از پیش آغاز کرده بود، با استفاده از تکنولوژی‌های گوناگون جهت یادگیری و آموزش مجازی، چنین زیستی را تسریع و تقویت کرد. والدین در چنین شرایطی نقش راهنما داشتند و برای سنین پایین‌تر این نسل بایستی اقداماتی مانند راه‌اندازی سیستم را نیز برعهده می‌گرفتند. چنین شرایطی شیوه‌های ارتباط غیرمجازی و فیزیکی این نسل را به‌حداقل رساند. از طرفی امکان دسترسی غیرنظارتی به اینترنت برای این نسل بیشتر شد و ساختارهای ذهنی و فرهنگی آن‌ها نیز دستخوش تغییراتی قرار گرفت. از جمله فرضیات روانشناختی که می‌توان برای شرایط این نسل مطرح کرد این است که آموزش مجازی روند افسردگی در میان این نسل را افزایش داده‌است.

 

 

توکل،م ، و قاضی نژاد، م. (1385). شکاف نسلی در رویکردهای کلان جامعه شناختی: بررسی و نقد رهیافت های نسل تاریخی و تضاد با تاکید بر نظرات مانهایم و بوردیو. فصلنامۀ نامۀ علوم اجتماعی. 95-124.

.Henseler, C. (Ed.). (2013). Generation X Goes Global: Mapping a Youth Culture in Motion. London: Routledge.

Nagy, Á., & Kölcsey, A. (2017). Generation Alpha: Marketing or Science? Acta Technologica Dubnicae, 107-115.

Reinikainen, H., Kari , J., & Luoma-aho, V. (2020). Generation Z and Organizational Listening on Social Media. Media and Communication, 185-196.

Seemiller, C., & Grace , M. (Routledge). Generation Z; A Century in the Making. London: 2019.

Treviño Benavides, T., Alcorta Castro, A., Garza Marichalar, S., Peña Cisneros, M., & Baker Suárez, E. (2023). Social Media Addiction in Generation Z Consumers. Berlin: SpringerBriefs in Business.

OWRAM, D. (1996). Born at the Right Time: A History of the Baby-Boom Generation. Toronto: University of Toronto Pres.

Rankin, D. (2013). US Politics and Generation Y. Boulder: Lynne Rienner Publishers.

Stangor, C. (2016). Social Groups in Action and Interaction. New York: routledge.

Tootell, H., Freeman, M., & Freeman, A. (2014). Generation Alpha at the intersection of technology, play and motivation. Hawaii International Conference on System Science (pp. 82-90). Manoa: University of Hawaii .

 

 

[2] Generation Alpha

[3] digital native

[4] VIA Institute on Character

[5] App